Spotkanie z oryginałem: Exlibris w zbiorach Biblioteki na Koszykowej

Ekslibris (z łac. ex libris – z książek, z księgozbioru) – zrodził się z potrzeby zabezpieczania książek przed zagubieniem bądź kradzieżą. Z czasem stał się też jej elementem zdobniczym.

W Polsce zwyczaj oznaczania książek ekslibrisami przyjął się stosunkowo wcześnie. Wyprzedziły nas tylko Bawaria (1470 r.) i Szwajcaria (1498 r). Najstarszy polski księgoznak pochodzi z 1516 r. i należał do kanclerza wielkiego koronnego, arcybiskupa gnieźnieńskiego Macieja Drzewickiego. Rok 2016 jest więc rokiem jubileuszu 500-lecia ekslibrisu polskiego.

Egzemplarze najstarszego polskiego ekslibrisu znajdują się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki PAN w Kórniku i w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Pierwsze znaki własnościowe powstawały dla członków rodzin królewskich, dostojników świeckich i duchownych a wykonane były głównie techniką drzeworytniczą. W XVII wieku do grona posiadaczy znaków książkowych dołączyli członkowie rodów szlacheckich, możnowładcy, biblioteki szkolne, kapitulne, klasztorne i miejskie. Biblioteka Rady Miejskiej Gdańska była pierwszą instytucją publiczną, która posiadała swój ekslibris a Jonasz Silber, rytownik gdański, który go wykonał w 1597 r., pierwszym znanym z nazwiska twórcą znaków książkowych. Pojawiły się ekslibrisy portretowe zawierające wizerunek właściciela księgozbioru oraz ekslibrisy donacyjne, służące do oznaczania książek ofiarowanych bibliotekom, na których umieszczano imię i nazwisko darczyńcy. Zmieniła się też technika wykonywania ekslibrisów – drzeworyt tracił na znaczeniu, ustępując miejsca miedziorytowi. W następnym stuleciu wzrost liczby księgozbiorów spowodował znaczne rozpowszechnienie ekslibrisów. Nastąpiła wręcz na nie moda. Księgoznak przybierał bardzo różnorodne formy – od skromnej, prostej, drukowanej nalepki z napisem określającym właściciela książek (tzw. ekslibrisy drukarskie), przez bardzo ozdobne ekslibrisy heraldyczne do dekoracyjnych tablic ozdobionych girlandami kwiatów, księgami, elementami architektonicznymi bądź postaciami. Pojawiły się też znaki książkowe zawierające informacje bliżej określające typ zbioru lub miejsce, w którym się znajduje. Osiemnastowieczne księgoznaki reprezentują bardzo zróżnicowany poziom artystyczny. Wynika to z faktu, że obok wybitnych artystów, takich jak Franciszek Balcewicz z Wilna, Jan Fryderyk Mylius czy Mateusz Deisch z Gdańska, ich tworzeniem zajmowali się też amatorzy, zwłaszcza pod koniec stulecia.

Wiek XIX przyniósł kolejne zmiany. Nastąpił spadek poziomu artystycznego znaku własnościowego, szczególnie w pierwszej połowie. Rozpowszechniły się ekslibrisy drukarskie (napis własnościowy otoczony prostą ramką) i kaligraficzne. Nowa funkcja, która pojawiła się w drugiej połowie stulecia (kolekcjonowanie znaku własnościowego) miała ogromny wpływ na jego rozwój oraz zmiany w przyszłości. Ekslibris stał się przedmiotem zainteresowania zbieraczy grafiki, co miało wpływ na wzrost poziomu artystycznego i jego masowość. Znacznemu rozwojowi ekslibrisu sprzyjał także dalszy postęp w drukarstwie. Powstały nowatorskie techniki graficzne takie jak litografia i cynkotypia. Wiek XX przyniósł dalszy rozwój znaku książkowego, podniesienie jego wartości artystycznej, co wiązało się bezpośrednio z rozwojem nowoczesnej grafiki. Pod wpływem secesji i rodzimej sztuki ludowej zmieniła się jego forma. Pojawił się bogaty kolorystycznie ekslibris młodopolski, charakteryzujący się zwiększonym formatem, stylizowaną dekoracyjnością i kompozycją przepełnioną symbolami. Można też dostrzec ślady awangardowych kierunków w sztuce – ekspresjonizmu, kubizmu i formizmu. Ruch kolekcjonerski zataczał coraz szersze kręgi. W 1924 r. powołano do życia Towarzystwo Miłośników Ekslibrisu w Warszawie, i w Krakowie a potem także w innych miastach. Działalność tych towarzystw skupiających w swych szeregach kolekcjonerów i artystów przyczyniła się do upowszechnienia księgoznaku, jego wystawiennictwa i promocji Rozpisywano konkursy na znaki własnościowe nie tylko dla instytucji, lecz także dla osób prywatnych. Zaczęły ukazywać się czasopisma poświęcone książce i ekslibrisowi. W 1963 r. w Malborku zorganizowano I Biennale Ekslibrisu Współczesnego, które stało się imprezą cykliczną i zdobyło rangę konkursu o znaczeniu międzynarodowym.

Tworzeniem znaków własnościowych zajmowali się wybitni artyści tacy jak Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, czy Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ze szkoły Leona Wyczółkowskiego wywodzili się znani twórcy ekslibrisów: Jan Bukowski, Stanisław Jakubowski – twórca ponad stu prac, głównie drzeworytów i miedziorytów, Konstanty Brandel – mistrz akwaforty, Wacław Waśkowski, Tadeusz Tuszewski czy Józef Szuszkiewicz. Ekslibrisy uprawiali też malarz, rysownik i artysta książki Antoni Stanisław Procajłowicz, oraz Adam Jerzy Półtawski – drukarz, grafik i liternik. Ze szkoły Wojciecha Gersona wywodzą swój artystyczny życiorys Ignacy Łopieński, twórca kilku akwafortowych księgoznaków, Edward Okuń i Antoni Gawliński – autorzy cynkotypowych znaków własnościowych. Ogromny wpływ na rozwój ekslibrisu drzeworytowego miał wybitny grafik i pedagog Władysław Skoczylas, który choć sam uprawiał znak własnościowy sporadycznie (zostawił ich zaledwie kilka) to spośród jego uczniów ekslibris uprawiali niemal wszyscy. Najwybitniejsi to Stanisław Ostoja-Chrostowski, którego prace wyróżniają się precyzją rysunku, niezwykłą elegancją i nieskazitelną techniką, Tadeusz Cieślewski syn, który okres największej świetności przeżywał w latach okupacji, Stefan Mrożewski zwany czarodziejem rylca, Kazimierz Wiśniewski – twórca ponad pięciuset ekslibrisów drzeworytowych. Uczniami Skoczylasa byli też Konstanty Maria Sopoćko, Ludwik Tyrowicz, Tadeusz Tuszewski, Zofia Fijałkowska. Do wybitnych twórców ekslibrisu należy zaliczyć też Wiktora Zbigniewa Langnera, Adama Młodzianowskiego, Czesława Borowczyka, Jerzego Hoppena Wojciecha Jakubowskiego, Jerzego Jarnuszkiewicza, Stanisława Dawskiego. Na uwagę zasługuje też twórczość grafika amatora Zbigniewa Dolatowskiego – autora kilkuset znaków własnościowych.

W czasach współczesnych ekslibris nadal cieszy się zainteresowaniem, ale zmieniła się jego rola, rozszerzyło znaczenie. Artyści wykonują znaki własnościowe przede wszystkim dla kolekcjonerów, przyjaciół, znajomych, bądź dla upamiętnienia ważnych wydarzeń, rocznic, lub własnych przeżyć. Ekslibris często żyje już własnym życiem. Stał się obiektem grafiki warsztatowej, osobliwym dziełem sztuki, nie mając nic lub zgoła niewiele wspólnego z ekslibrisem właściwym tzn. ze znakiem własnościowym określającym właściciela danego księgozbioru.

Spośród prezentowanych na wystawie trzydziestu ekslibrisów większość stanowią prace Rudolfa Mękickiego (1889-1942), wybitnego lwowskiego grafika, numizmatyka i kolekcjonera księgoznaków. Wykonał ich ok. dwustu, głównie techniką cynkotypii m.in. dla Tadeusza Solskiego, dla Franciszka Zygarłowskiego, dla Aleksandra Leskowicza, Bronisławy Wójcik, żony Julii Mękickiej, oraz jedyna akwaforta dla Zofii Solskiej. Edward Okuń (1872-1945), malarz, ilustrator, wybitny artysta książki, przedstawiciel polskiej secesji stworzył zaledwie kilka księgoznaków. Barwną litografię dla Zuzanny Rabskiej – pisarki, poetki, kolekcjonerki ekslibrisów, księgoznak dla Adolfa St. Ledera i dla Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie. Dla Zuzanny Rabskiej wykonał też ekslibris Tadeusz Cieślewski syn (1895-1944), wybitny grafik, rzeźbiarz, malarz i teoretyk sztuki. Ekslibrisy, głównie drzeworyty, tworzył od 1924 r. Jego autorstwa jest też pochodzący z 1942 r. znak własnościowy dla Lili Jaroszewicz. Kolejny twórca – Władysław Skoczylas (1883-1934), malarz, grafik, twórca polskiej szkoły drzeworytniczej wykonał zaledwie kilka ekslibrisów m.in. dla Karola. Zagajewskiego w technice cynkotypii. Bohdan Treter (1886-1945) krakowski malarz, grafik, architekt i konserwator zabytków jest autorem barwnej litografii wykonanej ok. 1905 r. dla publicysty, profesora zwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego Jana Włodka i jego żony Zofii. Związany z Łodzią reprezentant nurtu konstruktywistycznego, malarz, grafik i fotograf Karol Hiller (1891-1939) stosował drzeworyt i cynkotypię kreskową. Około 1926 r. wykonał ekslibris dla Przecława Smolika, łódzkiego lekarza, etnografa, bibliofila i kolekcjonera. Stanisław Zgaiński (1907-1944), nauczyciel, grafik amator jest twórcą około stu znaków własnościowych, w tym dla Ireny Dubiskiej, polskiej skrzypaczki, zrobiony techniką cynkotypii w 1937 r. Wybitny malarz, rysownik i karykaturzysta Kazimierz Sichulski (1879-1942) wykonał księgoznak dla Eugeniusza Barczaka. Jerzy Hulewicz (1886-1941), malarz, grafik, pisarz i teoretyk sztuki stosował głównie akwafortę i drzeworyt. W 1918 r. zrobił ekslibris techniką cynkotypii dla Kazimierza Chłędowskiego, pisarza, satyryka, badacza kultury. Leon Kowalski (1870-1937), malarz i grafik znany jest jako autor jednego ekslibrisu wykonanego dla siebie i żony Marii w technice drzeworytniczej. Wilhelm Wyrwiński (1882-1918), malarz, grafik, projektant zabawek wykonał kilkanaście ekslibrisów w tym dla Tadeusza Witkiewicza. Uczeń Józefa Mehoffera Stanisław Dąbrowski (1884-1944) jest autorem księgoznaku dla Janiny Englert techniką drzeworytniczą a Jan Rembowski (1878-1923), rysownik, malarz, rzeźbiarz i grafik znak własnościowy dla Firlej Bielańskich w 1922 r. Związany z Warszawą malarz i grafik Karol Biske (1863-1928) zrobił w 1925 r. księgoznak dla Państwowego Gimnazjum im. T. Rejtana a Władysław Zakrzewski (1903-1944), malarz i grafik krakowski wykonał w 1937 r. miedzioryt dla Tadeusza Lesznera.

Na wystawie prezentowane są również prace artystek polskich: Zofii Horodyńskiej-Waśkowskiej (1913-1944) i Wandy Korzeniowskiej (1883-1935). Pierwsza z nich, graficzka, związana z Warszawą tworząc znaki własnościowe posługiwała się drzeworytem i miedziorytem. Wykonała ekslibris dla Tadeusza Lesznera – prawnika, bibliofila, kolekcjonera księgoznaków i mecenasa artystów. Korzeniowska - związana z Lwowem graficzka i malarka jest autorką akwafort: dla Tadeusza Solskiego, bibliotekarza i kolekcjonera ekslibrisów (1917 r.) i dla Eugenii Romer (1922 r.). Jednym z cenniejszych jest znak własnościowy Stanisława Ignacego Witkiewicza (1885-1939), malarza, pisarza, fotografika, filozofa wykonany około 1917 r. techniką chromolitografii barwnej dla Feliksa Lewińskiego.

Najstarszy prezentowany znak własnościowy to akwaforta Kajetana W. Kielisińskiego (1808-1849), malarza, grafika, długoletniego kustosza i bibliotekarza zbiorów Pawlikowskich w Medyce oraz Działyńskich w Olszycach i Kórniku wykonana dla Aleksandra Fusieckiego. Kielisiński był jednym z ciekawszych twórców dziewiętnastowiecznych. Pozostawił około dwudziestu ekslibrisów.

Prezentowane znaki własnościowe wykonane w różnych epokach, odmiennymi technikami graficznymi cechuje wysoki poziom artystyczny,finezja, dbałość o szczegóły. Świadczy to o talencie, pracowitości i ogromnym kunszcie artystycznym artystów zajmujących się tą małą formą graficzną.

Więcej exlibrisów ze zbiorów Biblioteki można również obejrzeć na stronie Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej

Godziny otwarcia

Katalogi Biblioteki

Szukaj na stronie