„Losy tego pomnika tak są dziwne, a okoliczności towarzyszące tym losom tak każdego dobrego chrześcijanina budujące, że zamierzam bliżej poznajomić z nimi czytelników – pisał w 1875 roku Henryk Sienkiewicz w jednym ze swoich felietonów opublikowanych na łamach »Gazety Polskiej« – Był ów pomnik pierwiastkowo przeznaczony do jednego z naszych kościołów. Tymczasem któż zdoła przewidzieć przyszłość? – właśnie teraz dopiero rozpoczęły się szkopuły. W chwili, kiedy wyszukiwano najodpowiedniejszego miejsca na pomnik, dostrzeżono z jednej strony, straszną odpowiedzialność, jaką na siebie ściągano, umieszczając pomnik w kościele, a z drugiej, okropne skutki, jakie dla całego warszawsko-katolickiego świata z umieszczenia owego wyniknąć by mogły. Czy to herezja, czy nie herezja? Czy profanacja, czy nie profanacja? – oto pytanie, które jak Hamletowskie: »być albo nie być?« powstało nagle w umysłach”.
Pomnikiem, który wzbudził tyle kontrowersji, było dzieło znanego rzeźbiarza, Cypriana Godebskiego, dedykowane Stanisławowi Moniuszce. Był to pierwszy monument, jakim Warszawa uczciła twórcę polskiej opery narodowej. Zanim stanął w przeznaczonym dla niego miejscu, minęło 15 lat. Sienkiewicz z mało znanego felietonisty, jakim był w momencie pisania cytowanego tekstu, stał się najpopularniejszym polskim pisarzem.
Myśl upamiętnienia Moniuszki pomnikiem pojawiła się zaraz po nagłej śmierci kompozytora w dniu 4 czerwca 1872 roku. Prasa warszawska zamieszczała co jakiś czas pomysły na posąg kompozytora, nadsyłane przez czytelników. Na ten cel zaczęto też zbierać pierwsze składki. Realizacji doczekał się projekt wspomnianego Cypriana Godebskiego. Problem ze znalezieniem odpowiedniego miejsca na gotowe dzieło sprawił, że umieszczono je na wiele lat „w tymczasowym pomieszczeniu” i dopiero w 1887 roku, za zgodą władz kościelnych, postawiono w kościele Wszystkich Świętych na Grzybowie.
Niewiele krócej trwała historia kolejnego pomnika, który dzięki inicjatywie słynnego tenora Władysława Mierzwińskiego miał być, na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, ustawiony w foyer odnowionego Teatru Wielkiego. Na przeszkodzie w realizacji planów stanął jednak brak funduszy na jego wykończenie, co spowodowało, że sprawa pomnika ciągnęła się wiele lat. Dopiero w 1901 roku monument dłuta Hipolita Marczewskiego umieszczono w foyer obok posągów największych nieżyjących artystów tej sceny, Alojzego Żółkowskiego i Jana Królikowskiego.
W tym samym też roku posąg Moniuszki ozdobił front nowego budynku Filharmonii Warszawskiej. Stanął obok postaci innych znanych kompozytorów: Beethovena, Mozarta i Chopina. Autorem rzeźb był młody artysta Władysław Mazur.
W dwudziestoleciu międzywojennym planowano wzniesienie pomnika Moniuszki na placu Teatralnym. Monument stanowiłby całość z pomnikiem ojca teatru polskiego, Wojciecha Bogusławskiego, który odsłonięto w 1936 roku. Pomimo wieloletnich wysiłków Sekcji im. Stanisława Moniuszki, istniejącej przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, gdzie powołano Komitet Budowy Pomnika, zajmujący się zebraniem funduszy na ten cel, i pomimo prób zainteresowania sprawą szerokiego ogółu społeczeństwa, nie udało się zrealizować zamierzenia przed wojną.
W czasie II wojny światowej Warszawa utraciła większość swoich pomników. Podobny los spotkał i te poświęcone Moniuszce. Ocalał jedynie posąg z gmachu Filharmonii, po latach poddany konserwacji i w 2001 roku, w stulecie Filharmonii w Warszawie, umieszczony wraz z posągiem Chopina na fasadzie jej budynku.
Pomysł upamiętnienia Moniuszki pomnikiem na placu Teatralnym zrealizowano dopiero po II wojnie światowej. Projekt powierzono Janowi Szczepkowskiemu, autorowi pomnika Wojciecha Bogusławskiego zniszczonego podczas działań wojennych. 17 stycznia 1965 roku odsłonięto na placu Teatralnym dwa pomniki: twórcy polskiej opery narodowej Stanisława Moniuszki oraz ojca teatru polskiego Wojciecha Bogusławskiego.
Historię warszawskich pomników Stanisława Moniuszki można prześledzić na wystawie planszowej, przygotowanej w Bibliotece na Koszykowej. W ekspozycji wykorzystano materiały ze zbiorów m.in. naszej Biblioteki, Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Narodowego w Warszawie, Archiwum Państwowego w Warszawie, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Filharmonii Narodowej, Teatru Wielkiego – Opery Narodowej, PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej, e-bUW, Polony, Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Wystawa jest czynna od 6 maja do 30 czerwca 2019 r. w budynku Biblioteki (ul. Koszykowa 26/28), przy recepcji, w godzinach otwarcia Biblioteki.
