Pokusa przemilczenia czy wybielania niektórych okresów naszej historii staje się czasem nieodparta, zwłaszcza w przypadku najokrutniejszych jej okresów, co często prowadzi do dezinformacji i manipulowania faktami dla osiągnięcia określonego efektu. Tymczasem są książki, które bez zbędnego dramatyzmu czy patosu, a jednocześnie bez ckliwości wprowadzają dzieci w wojenną rzeczywistość. Nie epatują strachem ani okrucieństwem, lecz poprzez wojenne losy ich rówieśników ukazują, jak wyglądało życie w okupowanym kraju i walka o wolność Polski.
Literatura piękna
Kazimierz Szymeczko, Gołąbek niepokoju, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2019. Interesująca opowieść z cyklu Wojny dorosłych, historie dzieci; tym ciekawsza, że dotyczy raczej nieczęsto omawianego w literaturze dziecięcej tematu: powstań śląskich. Bohaterem jest mały Gustlik z Bytomia, zapalony gołębiarz (gołębie, jak się okaże, mają w tej książce do spełnienia ważne zadanie), który tuż po zakończeniu I wojny światowej obserwuje życie dorosłych: swej rodziny i sąsiadów. Widzi zdenerwowanego ojca i matkę wypatrującą powrotu brata z wojny; napięcia między całymi narodami i pojedynczymi ludźmi wynikające m.in. z narzucenia granic oddzielających od siebie członków tej samej rodziny; przygotowania do kolejnych działań powstańczych i do plebiscytu; stacjonujących na Śląsku obcych żołnierzy różnych nacji. W tle z kolei autor opisuje zwykłe życie Ślązaków w różnych jego odcieniach, zwracając uwagę na różne problemy społeczne trzeciej dekady ubiegłego wieku – tu ukazane w mikroperspektywie, w trójkącie między gołębnikiem, mieszkaniem chłopca i tzw. „Ulem”, czyli Domem Polskim. Interesującym zabiegiem jest snucie opowieści wokół wątku związanego z gołębiami – dla ptaków granice, które wyznacza człowiek, nie znaczą zbyt wiele.
Katarzyna Ryrych, Bombka babci Zilbersztajn, ilustr. Anna Rudka, Wydawnictwo Ezop, Warszawa 2018. Zbliża się Boże Narodzenie. Ninka, główna bohaterka książki, jest samotnym dzieckiem. Tata ma dla niej niewiele czasu, mama przebywa w szpitalu, gdzie ma urodzić młodszą siostrę dziewczynki, a brat, Alek, jest na nią śmiertelnie obrażony – i zachowuje się, jakby Ninka nie istniała. Koleżanek nie ma – rodzina mieszka przy starej, zniszczonej ulicy Jaśminowej, z dala od rówieśniczek protagonistki. Wkrótce kilkulatka zaprzyjaźnia się z mieszkającą w tej samej kamienicy leciwą babcią Zilbersztajn. Staruszka opiekuje się Ninką, gdy ta choruje, i daje jej prezent – przepiękną bombkę. Wraz z zawieszeniem ozdoby na choince, w domu dziewczynki coś się zmienia: w wiekowej szafie pojawia się przejście do tego samego, ale jakby innego domu. Tam Ninka odnajduje rówieśniczkę, która nie chce zdradzić, jak ma na imię, ukrywa się przed kimś, jest wiecznie głodna i wystraszona. Z kolejnymi stronicami Ninka i odbiorcy odkrywają więcej sekretów dotyczących świata po drugiej stronie ściany – i domyślają się, że cała opowieść dotyczy trudnej przeszłości. Ale nie jest to kolejna sztampowa książka o II wojnie światowej i Holokauście: Ryrych stosuje elementy narracji grozy, nie opiera całej historii na prostych kontrastach i spektakularnych wydarzeniach, zamiast tego proponując opowieść nastrojową, zmuszającą do myślenia, wręcz filozoficzną – o tym, że dzieci, chcą tego czy nie chcą, zawsze stają się pionkami w grze rozgrywanej przez dorosłych.
Katarzyna Ryrych, Mała wojna, ilustr. Joanna Rusinek, „Wojny dorosłych – historie dzieci”, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2019. Nietypowa na polskie warunki dziecięca opowieść o wojnie – rozgrywa się bowiem nie w Warszawie czy Łodzi, jak większość rodzimych narracji holokaustowych dla młodych, a w okolicach Lwowa. Bohaterkami są dwie siostry, Janeczka i Lilka, które mimo trudnej sytuacji wciąż uczęszczają na lekcje muzyki do wymagającego, ale życzliwego Maestro Stefana. Ciekawska Lilka wkrótce zauważa, że mężczyzna nie jest tylko nauczycielem – okazuje się, że dom muzyka skrywa tajemnicę, którą dziewczynki starają się rozwikłać i która wiąże się także z sekretnymi działaniami ich babci. Wątki dotyczące ukrywania się ludności żydowskiej w polskich domach przeplatają się w książce Ryrych z informacjami na temat wojennych losów osób z chorobami psychicznymi przebywających w szpitalu w Kulparkowie, położonym nieopodal domu Janeczki i Lilki.
Joanna Rudniańska, Kotka Brygidy, ilustr. Ewa Mędrek, Wydawnictwo Muchomor, Warszawa 2018. Nowe wydanie wybitnej powieści o wojennych losach Heleny – mieszkającej na warszawskiej Pradze dziewczynki, która bierze pod opiekę tytułową kotkę, należącą do zamkniętej w getcie Brygidy, i z której perspektywy zostaje zaprezentowany Holokaust. Joanna Rudniańska opisuje, jak po rozpoczęciu wojny zmieniają się kategorie, w których funkcjonują dziewczynka i jej najbliżsi: mama, tata, niania Stańcia. Kiedyś, w okresie zwanym „przedwojną”, po prostu się było, teraz jest się lub nie jest (a czasami – staje się) Żydem, Polakiem, Niemcem... Uwidacznia się to bodaj najwyraźniej w słynnej scenie z opaską z gwiazdką Dawida – gdzie dziewczynka wkłada „zaczarowany” kawałek materiału, ludzie zaczynają na nią patrzeć inaczej. W niezwykłej, niepokojącej wręcz narracji – prowadzonej z punktu widzenie nieżydowskiej dziewczynki, a przepełnionej obrazami kryjówek, schowków, ziemianek, milczenia, ukrywania się – sceny wojennej codzienności przeplatają się z dramatycznymi wydarzeniami (jak przemarsz Żydów do getta przez Most Kierbedzia). Pisarce udaje się także ukazać różne, nie zawsze chlubne postawy wobec ludności żydowskiej, a także fakt, że z traum wojennych być może nie da się oswobodzić i że pamięć może zniekształcać obraz wydarzeń – ten wątek dochodzi do głosu zwłaszcza w ambiwalentnym, niesamowitym (we wszystkich znaczeniach tego słowa) zakończeniu książki o Helenie, która raz jeszcze spotyka kotkę Brygidy.
Dorota Combrzyńska-Nogala, Wysiedleni, ilustr. Magdalena Kozieł-Nowak, seria „Wojny dorosłych – historie dzieci”, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2018. Kazia Łobodziec mieszka na przedmieściach Gródka Jagiellońskiego pod Lwowem. Obok polskich rodzin mieszkają Ukraińcy i Żydzi, a w sąsiedniej wsi – Niemcy. Wszyscy żyją zgodnie i wspólnie obchodzą święta religijne, a dzieci razem się bawią. Wybucha II wojna światowa. Na Polskę napadają Niemcy i Rosjanie. Ludzie się zmieniają: Niemcy niszczą pomnik polskiego króla, a Ukraińcy z przyjaciół stają się wrogami. Pojawiają się bandy UPA. Z Gródka znikają Żydzi. Nadchodzi rok 1942, zwany „głodowym rokiem”. Kazia z ciocią pomagają umierającemu z głodu Żydowi, za co grozi im kara śmierci. Ratuje je Ślązak przymusowo wcielony do niemieckiego wojska. Z szeregu Żydów prowadzonych na śmierć uciekają dwaj chłopcy. Ratuje ich rodzina Kazi. Ukraińcy coraz częściej napadają na polskie domy. Kończy się wojna, ale nikt nie jest bezpieczny. We wsi zjawiają się zapijaczeni Rosjanie, ludzie giną od niewybuchów. Polacy, w tym rodzina Kazi, muszą opuścić swoje domy i zamieszkać na ziemiach zachodnich. Ludzie są zrozpaczeni, zostawiają domy, w których ich rodziny mieszkały od pokoleń. Przyjeżdżają do poniemieckiej wsi Żarek. Wciąż mieszkają w niej Niemcy, zwłaszcza kobiety z dziećmi. Między polskimi i niemieckimi dziećmi rodzą się przyjaźnie. Kazia wraz z koleżanką wystawiają przedstawienie w świetlicy, co sprzyja integracji mieszkańców wsi. Obie uczestniczą też w nabożeństwie w kościele dla Niemców – podobieństw jest więcej niż różnic. Niemcy i Polacy zaczynają sobie pomagać. Książka oparta na wspomnieniach Kazimiery Mirosławskiej.
Izabela Klebańska, Jadzia, ilust. Maciej Szymanowicz, seria „Wojny dorosłych – historie dzieci”, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2018 – trwa druga wojna światowa. Sześcioletnia Jadzia mieszka z mamą i starszą siostrą. Tata poszedł walczyć. Świat się zmienił: przez Łódź maszerują kolumny wrogich żołnierzy, dzieci nie wychodzą bawić się na podwórku, a mama szydełkuje nie dla przyjemności, lecz na sprzedaż. Niemcy wyznaczają racje żywnościowe i zamykają polskie szkoły. Wraca ojciec dziewczynek. W mieście robi się coraz bardziej niebezpiecznie, a Jadzia ma tendencje do wpadania w kłopoty. Zaczyna też brakować jedzenia. Rodzice podejmują decyzję, że dziewczynka pojedzie do cioci do Zawichostu. Jadzia czuje się tam samotna, nie może opowiadać o sobie sąsiadom ani koleżankom w szkole – to niebezpieczne. W spokojnym dotychczas Zawichoście wzmagają się represje, znikają krewni Jadzi, giną mieszkańcy miasteczka. Zbliża się front. Wszyscy muszą opuścić miasto. Jadzia dowiaduje się o śmierci ojca, a sama zostaje ranna odłamkiem. Wojna się kończy, ale wyzwoliciele Rosjanie nie są lepsi od Niemców. Po pięciu latach wojennej tułaczki Jadzia wraca do Łodzi.
Książka oparta na losach Jadwigi Brzezińskiej, matki autorki.
Ewa Nowak, Kto uratował jedno życie… Historia Ireny Sendlerowej, ilustr. Anna Kurdziel, seria „Czytam sobie. Fakty”, Wydawnictwo Egmont, Warszawa 2018 – w 2003 roku prezydent odznaczył Irenę Sendlerową Orderem Orła Białego. Otrzymała go za uratowanie życia wielu Żydom. Książka opowiada, jak do tego doszło. Wybuchła II wojna, Niemcy napadły na Polskę. Hitler nienawidził Słowian, Romów, a przede wszystkim Żydów. W Polsce mieszkało ich wielu, niektórzy uważali się za Polaków. W Warszawie w czasie okupacji Żydzi nosili opaski z gwiazdą Dawida i mieszkali w getcie. Żyli w tragicznych warunkach. Polacy nie mogli im pomagać – za to groziła śmierć. Znaleźli się jednak odważni, którzy nie ulękli się Niemców i nieśli pomoc mieszkańcom getta. Wśród nich była Irena Sendlerowa. Przenosiła go getta ubrania, leki i jedzenie. W końcu – różnymi sposobami i współpracując z wieloma ludźmi – zaczęła ratować żydowskie dzieci. Wielu z nich po wojnie mogło odnaleźć swoje rodziny dzięki zaszyfrowanym kartotekom, które prowadziła. W 1965 roku Irena Sendlerowa otrzymała odznaczenie Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
Joanna Fabicka, Rutka, ilustr. Mariusz Andryszczyk, Agora S.A., Warszawa 2016. Wyjątkowa opowieść o Holokauście – przejmująca, ale z elementami fantastyki i sporą dawką humoru. We współczesnej Łodzi, w dzielnicy Bałuty, Zosia Sardynka spędza ostatnie dni wakacji bez matki, która jak co roku wyjechała do pracy. Do kamienicy, w której mieszka główna bohaterka, przybywa ekscentryczna ciotka Róża. Kobieta ma dużo pieniędzy, porusza się na wózku inwalidzkim i pali fajkę, a z jej uszu wyskakują pestki arbuza. Od momentu pojawienia się ciotki opowieść, początkowo realistyczna, zaczyna zmieniać się w magiczną historię o przeszłości i teraźniejszości. Oto Zosia poznaje dziewczynkę w swoim wieku, rudowłosą, żywiołową Rutkę. Nowa przyjaciółka mieszka samotnie w pustym domu, gdzie tylko zarysowane kredą kontury ludzi przypominają jej o utraconej rodzinie. Zosia dowiaduje się, że jej towarzyszka musi się ukrywać, aby uniknąć niebezpiecznych spojrzeń; widzi dziwnie ubranych mężczyzn i kobiety wsiadających do wagonów kolejowych; odwiedza targ, na którym za współczesne pieniądze nie może nic kupić. Oniryczna podróż w czasie to wyprawa w obie strony, gdyż Rutka wędruje również do współczesnej Łodzi. Losy bohaterek, dzieje ciotki Róży, szabasowa kolacja, upiorny Biały Pan, stacja kolejowa zmieniona w muzeum – to wszystko krok po kroku prowadzi do rozwiązania rodzinnej tajemnicy Zosi i do niezwykłego zakończenia, w którym dawne czasy okazują się wcale nie tak odległe, jak może się wydawać. Dorośli i młodzież zrozumieją, o czym tu w istocie mowa, ci młodsi być może będą potrzebowali pomocy w pojęciu opisywanych sytuacji.
Tomi Ungerer, Otto. Autobiografia pluszowego misia, Wydawnictwo Format, Wrocław 2011 – misia uszyto w Niemczech. Trafił do Dawida jako prezent urodzinowy. Dawid i jego kolega Oskar nazwali misia Otto i wspólnie się nim bawili. Pewnego dnia na ubraniu Dawida pojawiła się żółta gwiazda – był Żydem. Zjawili się panowie w czarnych płaszczach, którzy zabrali Dawida i jego rodzinę. Na pożegnanie Dawid dał misia Oskarowi. Trwała wojna, tata Oskara wyruszył na front. Na miasto, w którym mieszkał Oskar, leciały bomby, a jeden wybuch wyrzucił misia w powietrze. Znalazł go Charlie, żołnierz o ciemnym kolorze twarzy, wziął na ręce i w tym momencie obu przeszyła kula. Charlie i miś trafili do szpitala, a po wojnie – do Ameryki. Miś został zabawką córki Charliego. Pewnego dnia wpadł w łapy łobuzów, którzy sponiewierali go i wrzucili do kosza na śmieci. Stamtąd trafił w ręce handlarza antyków, który naprawił go i umieścił w witrynie swego sklepu. Tam zauważył go starszy pan. Był to Oskar. Historia misia trafiła do gazet. Przeczytał ją Dawid. I tak doszło do szczęśliwego spotkania całej trójki.
Joanna Papuzińska, Mój tato szczęściarz, ilustr. Maciej Szymanowicz, „Rodzinnie o historii”, Muzeum Powstania Warszawskiego, Wydawnictwo Literatura, 2013 – co roku, w sierpniu Asia, jej młodszy brat i tata idą na Stare Miasto, by powspominać wojnę i Powstanie Warszawskie. Tata był szczęściarzem: żołnierz niemiecki ranił go w rękę, ale nie zabił; gdy przeprawiał się kanałami, przewrócił się, ale inni pomogli mu się podnieść; na szpital polowy, w którym się leczył, spadły bomby, ale tata przeżył, bo uratował go stół, pod którym spał. Raz tylko miał pecha, po upadku Powstania nie otrzymał paczki, którą wysłał mu stryjek, bo miał fałszywe dokumenty. Ale i tak szczęście mu dopisało: udało mu się przeżyć i odnaleźć dzieci.
Renata Piątkowska, Wszystkie moje mamy, ilustr. Maciej Szymanowicz, Wydawnictwo Literatura, 2013 – książka o holokauście. Zabawa w wojnę staje się rzeczywistością. Nadchodzą Niemcy, burzą domy, mordują najbliższych, a tych, którzy ocaleli, zamykają w getcie. Szymon Bauman, by przetrwać wojnę, zmienia imiona i mamy. „Ile można mieć mam?” – pyta mały Szymek… a może Staś Kalinowski lub Maciek. Miał pięć wspaniałych mam. Pierwsza zmarła w getcie, druga przeprowadziła go na aryjską stronę, dwie kolejne przyjęły pod swój dach, a ostatnia otoczyła opieką po wyzwoleniu. Cztery bezimienne mamy i jedna, która przeszła do historii – Irena Sendlerowa.
Joanna Rudniańska, XY, ilustr. Jacek Ambrożewski, Wydawnictwo Muchomor, 2012 – książka o holokauście. Tuż przed wojną na świat przychodzą dziewczynki – bliźniaczki. Ich mama nie może się nimi zająć, więc jedna dziewczynka, Hania Y, trafia do rodziny polskiej, a druga, Hania X, do rodziny żydowskiej. Ich nowi rodzice dbają, by dziewczynki nigdy się nie zobaczyły, choć raz – przypadkiem – im się to udaje. Wybucha wojna. Hania X wraz z rodzicami trafia do getta. Hania Y przejeżdża przez nie tramwajem i wtedy dziewczynki widzą się po raz drugi. Dowiadują się, że są siostrami. Hania Y wyjeżdża na wieś, by bezpiecznie przeczekać wojnę, a Hani X udaje się wydostać na aryjską stronę. Trafia do domu, w którym mieszka Hania Y. Dzięki przyjaźni, pomysłowości i pomocy tajemniczej kobiety dziewczynkom udaje się przetrwać wojnę. Książka wpisana na Listę Skarbów Muzeum Książki Dziecięcej.
Michał Rusinek, Powieki, ilustr. Ola Cieślak, Opera i Filharmonia Podlaska, 2012 – na łące mieszkają polne myszy. Całymi dniami – z nosem przy ziemi – szukają pożywienia. Pewnego dnia czują dziwny zapach. To dym. Do polany ze wszystkich stron zbliża się ogień. Znikąd nie ma ratunku. Jedna z myszy spogląda w niebo i po raz pierwszy widzi chmury. Nakłania inne myszy, by uczyniły to samo – patrzyły na chmury, a potem zamknęły oczy i pod powiekami zatrzymały obraz pięknego, ale ginącego świata.
Joanna Papuzińska, Asiunia, ilustr. Maciej Szymanowicz, Muzeum Powstania Warszawskiego, Wydawnictwo Literatura, 2011 – wojna zabiera pięcioletniej Asiuni mamę, tatę, braci i dom. Dziewczynka tuła się po obcych mieszkaniach, aż trafia na wieś do babci. Przeżywa beztroskie wakacje, ale po nich nasilają się bombardowania: zbliża się front, a w Warszawie wybucha Powstanie. Asiunia wraz z rodziną musi opuścić dom. Gdy do niego wracają, dom jest zniszczony, w dodatku nadciąga zima, brakuje jedzenia. Udaje im się przetrwać dzięki „pomyślunkowi” – zaradności i pracowitości. Pod koniec wojny Asiunia wraz z rodziną przedostaje się do Stoczka, gdzie odnajduje ją tata. Książka oparta na wspomnieniach prof. Joanny Papuzińskiej.
Michał Rusinek, Zaklęcie na „w”, ilustr. Joanna Rusinek, Muzeum Powstania Warszawskiego, Wydawnictwo Literatura, 2011 – wojenne przeżycia małego Włodka. Na rowerze rozwozi ślubne zaproszenia, w rzeczywistości tajne rozkazy. W pierwszych dniach wojny traci ojca, ale dzięki kurtce uszytej z płaszcza taty czuje jego obecność. Zdobywa wojenny pseudonim… prasując koszule żelazkiem z duszą. Wstępuje do Szarych Szeregów, przenosi tajemnicze koperty i próbuje walczyć z Czarnymi Panami za pomocą cukru. Jego siostra trafia na roboty do Niemiec, gdzie wzięta za szpiega, ledwo uchodzi z życiem. Książka oparta na wspomnieniach Włodzimierza Dusiewicza, reżysera dokumentalisty, byłego Zawiszaka.
Antón Fortes, Dym, ilustr. Joanna Concejo, Wydawnictwo Tako, 2011 – mały chłopiec wraz z rodzicami trafia do obozu koncentracyjnego. Opowiada, jak do niego trafił, i jak wygląda obozowe życie: rozdzielenie z ojcem, praca mamy, głód, choroby, zimno, bicie i egzekucje. Mówi o strachu i tęsknocie za domem. I o swoim jedynym przyjacielu Vadio, z którym ginie w „domu z kominem”.
Paweł Beręsewicz, Czy wojna jest dla dziewczyn?, ilustr. Olga Reszelska, Muzeum Powstania Warszawskiego, Wydawnictwo Literatura, 2010 – Ela i Antek spędzają wakacje nad morzem. Antek przygotowuje się do nadciągającej wojny, odrzuca pomoc Eli, bo „wojna nie jest dla dziewczyn”. Wojna wybucha. Tata Eli, po ucieczce z niewoli, musi się ukrywać. Mama zostaje aresztowana. Ela wstępuje do harcerstwa i podczas Powstania Warszawskiego pomaga rannemu Antkowi – okazuje się, że jednak wojna dziewczyn nie omija. Książka oparta na wspomnieniach Elżbiety Łaniewskiej. Książka wpisana na Listę Skarbów Muzeum Książki Dziecięcej.
Ryszard Marek Groński, Szlemiel, ilustr. Krzysztof Figielski, Wydawnictwo Nowy Świat, 2010 – książka o holokauście. Druga wojna światowa z psiej perspektywy. Szlemiel, buldog angielski, opowiada okupacyjne losy mieszkańców Warszawy, również czworonożnych. Jego właściciele, zasymilowani Żydzi, są zmuszeni do opuszczenia domu i zamieszkania w getcie. Psa przygarnia ich polska służąca. Po jakimś czasie udaje się wyprowadzić z getta Joasię, córkę właścicieli Szlemiela. Pomocy udziela jej polski profesor i inni mieszkańcy Saskiej Kępy, niektórzy zamieszani w konspirację. Po aresztowaniu opiekunów Joasia decyduje się wrócić do getta.
Elżbieta, Kruszek i Jagusia, wydawnictwo Endo, 1999 – książka o przyjaźni, w którą wkracza wojna, i o wojnie, której nie udało się zniszczyć przyjaźni. Wybuch wojny przerywa dziecięce zabawy króliczków, Kruszka i Jagusi. Pomiędzy ich domami wyrasta kolczasty żywopłot, którego nie wolno przekroczyć. Wojna trwa długo, przynosi strach i zniszczenie, aż w końcu zasypia – trzeba uważać, żeby jej nie obudzić. Kolczasty żywopłot nie znika, ale króliczki znajdują sposób, by znów razem się bawić.