Wydarzenia po drugiej wojnie światowej silnie ukształtowały naszą współczesność. Wiele osób, które pamiętają ten czas, stara się przekazać wiedzę na temat przeszłości młodszym od siebie, którzy nie doświadczyli go na własnej skórze lub byli zbyt młodzi, żeby pamiętać. Opowiadają o tym, skąd się wziął i na czym polegał socjalizm; dlaczego po II wojnie światowej Europę podzieliła żelazna kurtyna, a niektórzy musieli opuścić domy, w których ich rodziny mieszkały od pokoleń; dlaczego warunki życia w Polsce i innych krajach bloku wschodniego tak różniły się od tych na zachodzie; czym był stan wojenny i jakie wydarzenia doprowadziły do demokratycznych przemian w czerwcu 1989 roku; co działo się po tych wydarzeniach. Poniższe tytuły pomagają załatać lukę między pokoleniami i pozwalają zrozumieć, co ukształtowało nasz świat.
Literatura piękna
Katarzyna Ryrych, Wilczek, ilustr. Sylwia Szyrszeń, seria „Wojny dorosłych – historie dzieci”, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2018. Wiktor mieszka wraz z rodzicami w krakowskim akademiku. Rano zamiast „Teleranka” na ekranie telewizora pojawia się pan w ciemnych okularach i ogłasza wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Rodzice Wiktora oraz ciocie i wujkowe zamieszani są w działalność antykomunistyczną, rozprowadzają ulotki. Jedna z cioć gra na gitarze i śpiewa piosenkę „Obława” Jacka Kaczmarskiego. Wszyscy są zdenerwowani, rozmawiają o tajemniczym Wronie. Ktoś chce zmusić rodziców Wiktora, jego ciocie i wujków do opuszczenia akademika – zostaje wyłączone ogrzewanie, odcięta ciepła woda i prąd. Tata gdzieś znika, potem okazuje się, że jest internowany. Mama, Wiktor i „gitarowa ciocia” jadą do dziadków. Po drodze rewiduje ich pan w szarym mundurze. Wiktor z babcią idą do sklepu, mijają Szarych Rycerzy – panów z białymi laskami przy pasach. Wieczorem słychać stłumione dudnienie, to czołgi jadą w kierunku huty. Dziadek wychodzi z domu, za nim wybiega Wiktor. Coraz więcej ludzi pojawia się na ulicach: mieszkańcy Nowej Huty stają naprzeciw Szarym Rycerzom. Wiktor gubi się w tłumie. Ludzie podają go sobie nad głowami – do mamy.
Dorota Combrzyńska-Nogala, Wysiedleni, ilustr. Magdalena Kozieł-Nowak, seria „Wojny dorosłych – historie dzieci”, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2018. Kazia Łobodziec mieszka na przedmieściach Gródka Jagiellońskiego pod Lwowem. Obok polskich rodzin mieszkają Ukraińcy i Żydzi, a w sąsiedniej wsi – Niemcy. Wszyscy żyją zgodnie i wspólnie obchodzą święta religijne, a dzieci razem się bawią. Wybucha II wojna światowa. Na Polskę napadają Niemcy i Rosjanie. Ludzie się zmieniają: Niemcy niszczą pomnik polskiego króla, a Ukraińcy z przyjaciół stają się wrogami. Pojawiają się bandy UPA. Z Gródka znikają Żydzi. Nadchodzi rok 1942, zwany „głodowym rokiem”. Kazia z ciocią pomagają umierającemu z głodu Żydowi, za co grozi im kara śmierci. Ratuje je Ślązak przymusowo wcielony do niemieckiego wojska. Z szeregu Żydów prowadzonych na śmierć uciekają dwaj chłopcy. Ratuje ich rodzina Kazi. Ukraińcy coraz częściej napadają na polskie domy. Kończy się wojna, ale nikt nie jest bezpieczny. We wsi zjawiają się zapijaczeni Rosjanie, ludzie giną od niewybuchów. Polacy, w tym rodzina Kazi, muszą opuścić swoje domy i zamieszkać na ziemiach zachodnich. Ludzie są zrozpaczeni, zostawiają domy, w których ich rodziny mieszkały od pokoleń. Przyjeżdżają do poniemieckiej wsi Żarek. Wciąż mieszkają w niej Niemcy, zwłaszcza kobiety z dziećmi. Między polskimi i niemieckimi dziećmi rodzą się przyjaźnie. Kazia wraz z koleżanką wystawiają przedstawienie w świetlicy, co sprzyja integracji mieszkańców wsi. Obie uczestniczą też w nabożeństwie w kościele dla Niemców – podobieństw jest więcej niż różnic. Niemcy i Polacy zaczynają sobie pomagać. Książka oparta na wspomnieniach Kazimiery Mirosławskiej.
Dorota Abramowicz, Gdyńskie wędrówki kota Antoniego, ilustr. Joanna Czaplewska, Muzeum Miasta Gdyni, Gdynia 2018. Kot Antoni opowiada historię Gdyni – miasta, które sto lat temu było kaszubską wioską. Kot mieszka w domu przy ulicy Starowiejskiej. Lokatorem z parteru jest Antoni Abraham, Król Kaszubów. Często odwiedzają go ważni ludzie i rozmawiają o Polsce. Zapada decyzja o budowie pierwszego portu niepodległej Polski. Dzięki ministrowi Eugeniuszowi Kwiatkowskiemu wieś szybko przekształca się w miasto. Wybucha II wojna światowa. Polskie rodziny muszą opuścić Gdynię, ich miejsce zajmują Niemcy. Po wyzwoleniu do Gdyni wracają Polacy. Polska jest zależna od wschodniego sąsiada – Związku Radzieckiego. Wolność jest ograniczona, nie można czytać zabronionych książek ani wyjeżdżać za granicę, w sklepach brakuje produktów. W Gdyni jest inaczej, dzięki portowi jest bardziej otwarta na świat. Pojawia się nowy Król Kaszubów, ksiądz Hilary Jastak nieprzychylnie nastawiony do władzy komunistycznej. Jest grudzień 1970 roku. Wybuchają strajki, żołnierze strzelają do robotników. Jednego z nich, przykrytego biało-czerwoną flagą, ludzie niosą na drzwiach ulicami Gdyni. Ksiądz Jastak ukrywa zakrwawioną flagę, a podczas kazań mówi o tragedii, jaka rozegrała się w mieście. Strajkuje stocznia, wszyscy mówią o solidarności. Z Gdyni znika pomnik Braterstwa Polsko-Radzieckiego. W Polsce kończy się komunizm.
Rafał Witek, Mur. O historii powojennego Berlina, ilustr. Dorota Łoskot-Cichocka, seria „Czytam sobie. Fakty”, Wydawnictwo Egmont, Warszawa 2014. Sześcioletnia Lili nie lubi Berlina: wszędzie auta, hałas, spaliny, ogromne ulice i obcy ludzie. Rodzice zabierają ją na spacer po mieście – na pewno znajdą jakieś atrakcje. Idą na plac zabaw, do parku i zoo, w drodze powrotnej, mylą kierunki i trafiają na betonowy mur. Lili chce wiedzieć, skąd wziął się mur w środku Berlina. Rodzice opowiadają jej powojenną historię miasta, podział na sektory i budowę muru, który podzielił Berlin i mieszkających w nim ludzi. Lili namawia rodziców, by wspólnie rozwalili mur. Popierają ją mieszkańcy Berlina. Pojawiają się tłumy ludzi z młotkami i kilofami. Mur upada.
Joanna Papuzińska, Krasnale i olbrzymy, ilustr. Maciej Szymanowicz, Muzeum Powstania Warszawskiego–Wydawnictwo Literatura, Warszawa 2015. Wspomnienia autorki o warszawskim Śródmieściu po zakończeniu II wojny światowej. Ulica Lwowska, przy której mieszkała, nie jest zniszczona. Sąsiednia ulica, Śniadeckich, przypomina o kapitulacji Powstania Warszawskiego. Na skraju Pola Mokotowskiego jest powstańczy cmentarz. Z niektórych kamienic pozostały tylko żelazne krasnoludy w bramach, zwane brzuchalami. Trwa odbudowa Warszawy. Wojna nawiedza Joasię już tylko w snach, ale pojawia się nowe niebezpieczeństwo – Władza Ludowa. Dzieci lubią chodzić po sklepach, które różnią się od dzisiejszych. Są to małe sklepiki: spożywcze, papiernicze, z zabawkami. Z czasem sklepiki zaczynają znikać – zabiera je Władza Ludowa. Zmian jest więcej. Z ulicy Marszałkowskiej znikają stare domy, a pojawia się plac Konstytucji. Wokół niego rośnie Marszałkowska Dzielnic a Mieszkaniowa ozdobiona postaciami olbrzymich robotników. Miejsce małych sklepików zajmują nowe, wielkie sklepy z niemiłymi ekspedientkami oraz „konsumy” dla wybranych. Joasia nie jest zadowolona z tych zmian. Jedyną osłodą jest sklep z wyrobami Wedla.
Literatura popularnonaukowa
Michał Rusinek, Rok 1989. Mała książka o pewnej kurtynie, czekoladzie i wolności, ilustr. Joanna Rusinek, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014. Książka napisana z okazji 25. rocznicy urodzin wolnej Polski. Podaje przyczyny podziału Europy na blok wschodni i zachodni oraz udział Polski w jego zniesieniu. Na przykładach przedstawia realia życia w PRL-u: kłopoty z otrzymaniem paszportu, słabe zaopatrzenie sklepów (kartki na produkty żywnościowe, niewielki wybór ubrań w sklepach, kolejki, sprzedaż towarów „spod lady”), paczki z darami przysyłane z zagranicy, dwa programy telewizyjne kontrolowane przez ludzi sprawujących władzę, cenzura w mediach, podsłuchiwanie prywatnych rozmów telefonicznych i sprawdzanie listów, brak demokratycznych wyborów. Przeciwstawia im warunki życia za żelazną kurtyną i w dzisiejszej wolnej Polsce. Podkreśla udział Polaków w przemianach ustrojowych w Europie.