Światowy ruch na rzecz praw dziecka pojawił się na początku XX wieku. W Polsce ich prekursorem i obrońcą był Janusz Korczak. Wyznawał zasadę, że „Nie ma dziecka, jest człowiek”, i zgodnie z nią stworzył nowoczesną pedagogikę uznającą dziecko za pełnoprawną istotę, której tak samo jak dorosłemu należy się szacunek. Dzieciństwo uważał za najważniejszy etap życia. Twierdził, że jeśli jest radosne, dziecko wyrasta na szczęśliwego dorosłego. Swoje nowatorskie zasady wychowawcze Korczak stosował w praktyce, prowadząc Dom Sierot przy ulicy Krochmalnej w Warszawie. Zbudował dziecięcą wspólnotę opartą nie na autorytecie lecz partnerstwie.  

Dziś zasady stworzone przez Janusza Korczaka i jemu podobnych pedagogów są stosowane zarówno z Polsce, jak i w większości krajów na świecie. Prawa dzieci zostały spisane i podlegają ochronie. Składają się na Konwencję o prawach dziecka przyjętą 20 listopada 1989 roku przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych. Polska jest jednym z prawie dwustu państw, które ją podpisały. Na straży zawartych w konwencji praw stoi Rzecznik Praw Dziecka. Nie znaczy to, że w codziennym życiu są one bezwzględnie przestrzegane. Zdarzają się przypadki łamania praw dziecka, co często jest wynikiem ich nieznajomości, zarówno przez dzieci, jak i dorosłych. Ich poznaniu mogą służyć książki, które poniżej prezentujemy. 

Malala Yousafzai, Malala i jej czarodziejski ołówek, il. Kerascoët, tłum. Agata Mietlicka-Osadowska, Lublin: Tekturka, 2018

Przedstawione w formie picturebooka losy Malali Yousafzai, najmłodszej laureatki Nagrody Nobla, walczącej o równy dostęp dzieci do edukacji. Książka skupia się na uświadamianiu sobie przez dziecko siły własnego głosu. Malala marzy o magicznym ołówku, który pozwoliłby jej za pomocą kilku kresek zmienić świat dookoła niej. Kiedy jednak talibowie zakazują dziewczynkom uczyć się w szkołach, zaczyna działać przeciwko dyskryminacji. Z czasem okazuje się, że nie potrzeba żadnej magii, żeby zmienić świat, bo słowo ma tak wielką moc, że każdy ołówek może stać się potężną bronią. Pomimo przeszkód Malali udaje się uwierzyć w siłę swojego głosu i w to, że jej opinia jest wartościowa, pokazując innym dzieciom, że bycie dzieckiem nie oznacza bezradności i że nie tylko dorośli mogą zmieniać świat.

Grzegorz Kasdepke, Mam prawo? Czyli nieomal wszystko, co powinniście wiedzieć o prawach dziecka, a nie macie kogo zapytać!, il. Tomasz Kozłowski, Łódź: Literatura, 2017

Pani Ela organizuje szkolny teatrzyk kukiełkowy Konewka. Tematem przedstawienia mają być prawa dziecka (patronem szkoły jest Janusz Korczak). Perypetie teatrzyku, a także przygody szkolne dziecięcych aktorów i towarzyszących im dorosłych są pretekstem do pokazania – w dowcipnej formie – dwunastu praw przysługujących dzieciom. Zbiór opowiadań pokazuje, w jaki sposób prawa mogą być przez nie interpretowane i że warto walczyć o ich uznawanie w świecie dorosłych, jako że dzieci mają własne opinie i chcą uczestniczyć w świecie na równych prawach.

.

Renata Piątkowska, Która to Malala?, il. Maciej Szymanowicz, Łódź: Literatura 2015

Książka opowiada o zamachu na Malalę Yousafzai i jego konsekwencjach. Książka pokazuje aktywistkę od jej bardziej prywatnej strony – jako zwykłą dziewczynkę, która przeciwstawiła się temu, że niektóre dzieci skazane są na pracę na wysypiskach, a kobietom odmawia się prawa do edukacji. Zamach zmienia życie Malali – nagłośniony przez media staje się symbolem walki z fanatyzmem i ukazuje okrucieństwo talibów, którzy nie cofają się przed zabiciem dziecka dla swoich celów. Książka pokazuje też, jak wielką siłę może mieć pojedynczy głos, nawet jeśli nie jest głosem dorosłego – bo nie tylko dorośli mogą zmieniać świat. Dzięki swojej szczerej opowieści o codziennym życiu dzieci i kobiet Malala udowadnia, że słowo może stać się najgroźniejszą i najskuteczniejszą z broni.

Grzegorz Kasdepke, Kuba i Buba w szpitalu, czyli o prawach dziecka-pacjenta prawie wszystko!, ilustr. Ewa Poklewska-Koziełło, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 2015

Kuba trafia do szpitala, a razem z nim cała rodzina – siostra Buba, mama, tata, babcia i przyszywany dziadek, pan Waldemar. Dzięki ich przygodom mali czytelnicy zdobędą wiedzę o pobycie w szpitalu, o tym, co wolno, a czego nie wolno w nim robić, o zadaniach personelu medycznego, salach, w których leżą pacjenci, medycznej aparaturze, badaniach i zabiegach. Dowiadują się, do kogo mogą zwrócić się o pomoc w razie choroby swojej lub kogoś bliskiego, poznają też przysługujące im prawa. Autor podaje numery telefonów, na które może zadzwonić dziecko potrzebujące pomocy. Każdy rozdział kończy „Zabawa”, czyli różnego rodzaju łamigłówki w sam raz dla dzieci przebywających w szpitalu.  

12 ważnych praw. Polscy autorzy o prawach dzieci, il. Elżbieta Kidacka, Poznań: Publicat, 2015

Dwanaścioro polskich autorów i autorek w dwunastu opowiadaniach opowiada oprawach dziecka. Bohaterami opowiadań są dzieci, których przygody pozwalają zrozumieć, czym jest prawo do równouprawnienia, utrzymania kontaktu z rodzicami, wyrażania swoich poglądów, opinii i emocji, prawo do prywatności, informacji, życia bez przemocy, adopcji, opieki lekarskiej, właściwych warunków i godnego życia, nauki, odpoczynku i ochrony przed wyzyskiem. Prawa łączą się z obowiązkami i koniecznością przestrzegania reguł, a ich znajomość ułatwia kontakty z ludźmi.

Joanna Olech, Edgar Bąk, Mam prawo i nie zawaham się go użyć!, Warszawa: Wytwórnia 2014

Książka składa się z dziewięciu opowiadań ilustrujących prawa przysługujące dzieciom do dobrego traktowania i godziwych warunków życia, swobodnej wypowiedzi, szacunku, własnych sekretów, nauki i rozwijania swoich talentów, równego traktowania bez względu na płeć, kolor skóry czy poziom sprawności umysłowej lub fizycznej, opieki obojga rodziców, do porażki. Nikt nie ma prawa krzywdzić dziecka ani dotykać go w sposób przez nie niechciany. Znawczynią tych praw jest, przeniesiony we współczesne czasy, Czerwony Kapturek  – odważna, rezolutna dziewczynka, która nie waha się z tych praw skorzystać w obronie własnej lub innych bajkowych postaci. Wyjaśnia, jak powinno zachować się dziecko w relacjach z dorosłymi lub innymi dziećmi, zwłaszcza w niebezpiecznych lub nieprzyjemnych sytuacjach.

Anna Czerwińska-Rydel, Renata Piątkowska, Moje prawa ważna sprawa, ilustr. Katarzyna Kołodziej, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2014

Zbiór szesnastu opowiadań o prawach dziecka. Każde rozpoczyna się przywołaniem jednego z artykułów Konwencji o prawach dziecka. Jego wyjaśnieniu służy krótkie opowiadanie przedstawiające zarówno sytuacje znane z codziennego życia, jak również te, które dotyczą dzieci z innych stron świata. Tematami kilku opowiadań są prawa dzieci niepełnosprawnych, adoptowanych, wykorzystywanych seksualnie, małoletnich ofiar przemocy domowej, a także prawa dzieci w razie wybuchu wojny. Znajomość praw i umiejętność korzystania z nich może przydać się dziecku wszędzie: w domu, w szkole, na wakacjach, na placu zabaw, w bibliotece, pociągu czy w sądzie (dziecko jako świadek), uczy też poszanowania praw innych ludzi.

Iwona Chmielewska, Pamiętnik Blumki, Media Rodzina, Poznań 2011

Książka pokazuje codzienne życie dzieci z Domu Sierot i metody wychowawcze Janusza Korczaka. Blumka, jedna z jego wychowanek, pisze pamiętnik. Niekiedy wkleja zdjęcia. Na jednym z nich jest Pan Doktor i dwanaścioro dzieci: dziewczynek i chłopców, małych i dużych, grzecznych i rozrabiaków, pracowitych i leniwych. Pan Doktor nie robi między nimi różnicy. Wszystkie kocha i szanuje. Uczy też szacunku dla innych ludzi i zwierząt. Uważa, że dzieci są tak samo ważne jak dorośli, bo „mały nie znaczy gorszy czy głupszy”. Dzieci mają prawo do swoich tajemnic, marzeń i własnej wiary. Dziewczynki i chłopcy mają równe prawa i obowiązki. Wychowankowie Domu Sierot pracują, ale mają też prawo do odpoczynku i zabawy. Dzieci uczą się sprawiedliwości: za przewinienie dziecko – ale również wychowawca – staje przed dziecięcym sądem i podlega karze. Jednak zdaniem Pana Doktora w procesie wychowania ważniejsze od kar są nagrody.

Marcie Aboff, Nie lubię łaskotek!, il. Ewa Poklewska-Koziełło, tłum. Elżbieta Zubrzycka, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2004

Krzyś lubi swojego wujka, ale nie chce, żeby ten go łaskotał – sprawia to chłopcu przykrość. Mówi wujkowi, żeby przestał, ale ten nie reaguje. Chłopiec wymyśla wymówki, żeby się z nim nie spotykać, a w końcu zwierza się mamie ze swojego problemu. Książka opowiada o prawie dzieci do wyznaczania granic kontaktu cielesnego i prawie do ich poszanowania przez dorosłych. To, co jednym może wydawać się nieszkodliwą zabawą, dla innych jest źródłem dyskomfortu i bólu. Książka zawiera też wskazówki dla dorosłych, uświadamiające, jak dzieci postrzegają łaskotanie i jakie konsekwencje mogą one mieć dla ich rozwoju oraz dla nawiązywanych przez nie relacji.

Gilles Tibo, Zaü, Dziewczynka, która przestała się uśmiechać, tłum. Elżbieta Zubrzycka, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2004

Ewa ma tajemnicę, której nie może nikomu zdradzić, bo jeśli to zrobi, mama przestanie ją kochać, a ona trafi do więzienia. Tak Ewie powiedział pan – przyjaciel mamy – który nocą zakrada się do jej pokoju. Tajemnica dławi dziewczynkę, nie pozwala jej się bawić, uśmiechać, słuchać muzyki ani czytać książek. Książka porusza temat molestowania seksualnego i tego, że nie należy słuchać oprawcy, który zrobi wszystko, żeby zastraszyć swoją ofiarę. Niezależnie od tego, jak bardzo może się wydawać, ze jest się pozostawionym samemu sobie, zawsze warto zwrócić się o pomoc do zaufanej osoby. Książka pomaga też zrozumieć, że wina nie leży po stronie ofiary, ale molestującego.