Słowo wstępne - Ambasador Krzysztof Szumski

Serdecznie witam wszystkich uczestników naszej kolejnej tradycyjnej debaty  na tematy azjatyckie w Bibliotece na Koszykowej, w formule on line. Dzisiejszy temat  to „Filipiny po roku prezydentury F.Marcosa Jr. – kontynuacja czy zmiana kursu polityki zagranicznej kraju?”. Temat przedstawi dr Mateusz Chatys, analityk Ośrodka Spraw Azjatyckich Uniwersytetu  Łódzkiego, znakomity  badacz chińsko – amerykańskiej  rywalizacji w Azji Południowo – Wschodniej oraz funkcjonowania ASEAN.

Jako były ambasador w Manili, zdaję sobie sprawę, że temat może być mało znany, dlatego pozwolę sobie na trochę dłuższe wprowadzenie.     

Archipelag Filipin zaliczany jest do Azji Południowo – Wschodniej. Składa się z 7107 wysp, wysepek i raf, z których  około 880 jest  stale zamieszkanych. Łączna powierzchnia  kraju wynosi około 300 tys. km2.Ludność, licząca w 2019 roku ponad  105 mln jest spokrewniona z ludami malajskimi, ponadto 1,5% stanowią Chińczycy, a 3% różne ludy pierwotne. Przynajmniej  10% ludności jest w mniejszym lub większym stopniu pochodzenia chińskiego. Osoby te są silnie obecne w  gospodarce i w polityce. W Azji Filipiny wyróżniają się tym, że ponad 92 % ludności to chrześcijanie ( 84% katolicy, a ponad 8% protestanci), 5% muzułmanie ( głównie południowy zachód wyspy Mindanao i okoliczne mniejsze wyspy) oraz 3 % buddyści i inni.

Dla Europy znajomość Filipin zaczęła się w marcu 1521, odkryciem archipelagu przez Fernando Magellana. Rozpoczęło to proces podboju przez Hiszpanów, kluczowym etapem było tu  zdobycie Manili przez Miguela Lopeza de Legazpi  w 1571 roku. Ponad 330 lat Hiszpanie rządzili Filipinami twardą ręką, odpierając skutecznie – także przy pomocy miejscowej ludności-  zakusy innych kolonizatorów Portugalczyków, Holendrów, Anglików oraz napady piratów chińskich i japońskich. Pod koniec XIX wieku ucisk podatkowy, korupcja i skostnienie administracji hiszpańskiej stały się trudne do zniesienia. Wśród wykształconych tubylców i metysów pojawiły się żądania reform a następnie niepodległości. Nastroje ogarnęły także  wpływowy kler katolicki, zwłaszcza w terenie, składający się głównie z tubylców. W 1896 roku wybuchło powstanie zbrojne, ogarniając prawie cały obszar Filipin. W kwietniu 1898 r. wybuchł konflikt amerykańsko – hiszpański o Kubę. Eskadra floty USA przebywająca rzekomo z wizytą  w nieodległym brytyjskim Hong Kongu nieoczekiwanie wpłynęła do Zatoki Manilskiej i zniszczyła flotę hiszpańską. Wojska amerykańskie wylądowały w okolicach Manili i rozpoczęły oblężenie miasta. Partyzanci filipińscy bez wahania stanęli po stronie Amerykanów. W dniu 12 czerwca 1898r. Emilio F. Aguinaldo, jeden z przywódców powstania przeciwko Hiszpanom, ogłosił deklarację niepodległości. Filipiny stały się pierwsza republiką w Azji, a Aguinaldo jej pierwszym prezydentem.

USA nie uznały niepodległości Filipin i rządu Aguinaldo. Kiedy hiszpańska załoga Manili  skapitulowała, Amerykanie nie wpuścili do miasta powstańców. Na konferencji pokojowej  w Paryżu w końcu grudnia 1898r. ( na którą nie dopuszczono powstańców filipińskich) Hiszpania m.in. za  20 mln usd  oddała Filipiny USA, które oficjalnie przejęły kontrolę nad  całym krajem. W  lutym 1899 r. doszło do pierwszych zbrojnych starć amerykańsko – filipińskich, rozpoczęła się okrutna i zawzięta  wojna, która zakończyła się zwycięstwem Amerykanów, ostatnie filipińskie odziały partyzanckie zostały rozbite w marcu 1903 roku. Amerykanie stali się  jedynymi władcami Filipin. W połowie  lat 30 -tych Filipiny otrzymały status  tzw. Commonwealth of the Philippines. Uzyskały pewną autonomię i konstytucję częściowo wzorowaną na amerykańskiej. Władze centralne i lokalne stały się wybieralne, zwiększono prawa kobiet (m.in. przyznano prawa wyborcze), wprowadzono, przynajmniej formalnie, wolność religijną i wolność prasy. Zapowiedziano, dość mgliście, przyznanie  niepodległości. W praktyce Amerykanie utrzymali u  władzy tradycyjne elity oligarchiczne, złożone głównie  z filipińsko – hiszpańsko – chińskich  mestizos. Warunkiem ich władzy było jednak pełne podporzadkowanie się  Waszyngtonowi.

Na przełomie lat 1941/42 rozpoczęła się okupacja japońska, która charakteryzowała się  dużym  okrucieństwem zarówno wobec jeńców wojennych ( amerykańskich i filipińskich), jak i ludności cywilnej. Japończycy  w oparciu o część lokalnej administracji utworzyli rząd kolaboracyjny pod nazwą Komisji Wykonawczej. Równocześnie w USA przebywał i działał rząd na wychodźstwie. W kraju  nasilał się ruch partyzancki ( najsilniejszy  w Azji Południowo -Wschodniej).Pod koniec 1944 roku rozpoczęła się operacja wyzwalania Filipin. Japończycy stawiali zacięty opór, czego przykładem były zacięte walko o Manilę, która  była, po Warszawie, drugą najbardziej zniszczoną stolicą podczas II wojny światowej. W czerwcu 1945 roku USA dopuściły do podpisania przez Filipiny  Karty NZ, a 4 lipca 1946 roku uznały niepodległość Filipin.

Dowodzący operacją wyzwolenia Filipin generał Douglas McArthur, zachował olbrzymi wpływ na sytuację wewnętrzną Filipin. Wbrew deklaracjom, że rozprawi się z kolaborantami, postawił  na powrót do władzy tradycyjnych klanów oligarchów, także tych splamionych współpracą z japońskimi okupantami.

Stany Zjednoczone ponownie w pełni podporządkowały sobie Filipiny. Powstały  2 olbrzymie bazy wojskowe morska - Subic Bay i lotnicza - Clark Field oraz ok.20 mniejszych. Amerykańscy żołnierze i pracownicy cywilni byli  całkowicie  wyłączeni spod filipińskiej władzy sądowniczej, dotyczyło to nawet obywateli filipińskich pracujących w bazach. W 1951r.  oba kraje zawarły Traktat o wzajemnej obronie (Mutual Defence Treaty – MDT), na mocy którego USA stały się de facto gwarantem integralności terytorialnej Filipin. Przywileje amerykańskie były olbrzymie, w tym uzależnienie peso od dolara oraz różnego rodzaju koncesje i ulgi dla koncernów i indywidualnych Amerykanów. Nawet sami Amerykanie przyznawali, że ich przywileje były większe niż w czasie kiedy Filipiny były ich kolonią. Pewna szansa na poprawę  sytuacji pojawia się  na początku 1986 r. kiedy  skorumpowany i autorytarny prezydent Ferdinand E.Marcos, rządzący  od 1965r. podjął próbę sfałszowania kolejnych wyborów prezydenckich. W wyborach stanęła wówczas przeciwko niemu Corazon Cojuangco Aquino, żona popularnego polityka, zamordowanego przez ludzi związanych z Marcosem. Po ogłoszeniu sfałszowanych wyników wyborów, nastąpił gigantyczny sprzeciw społeczny, inspirowany zresztą informacjami o polskim ruchu Solidarność, który zmusił Marcosa do ustąpienia. Nie pomogli amerykańscy patroni, którzy ograniczyli się  do wywiezienia helikopterami Marcosa z rodziną i najbliższymi współpracownikami do bazy Clark, a następnie do USA. Prezydentem została Corazon C. Aquino. Filipiny zaczęły prowadzić bardziej niezależną politykę zagraniczną. Pod silną presja społeczną doszło w 1992r. do zamknięcia baz amerykańskich. Związki z USA były jednak zbyt silne ( wojsko, klany oligarchów), już na początku XXI wieku podpisano porozumienie z USA o tzw. siłach wizytujących ( Visiting Forces Agreement – VFA), również dające Amerykanom spore przywileje. Silnym bodźcem ku temu był incydent na Morzu Południowochińskim  w !994/95r. kiedy siły chińskie zajęły wyspę archipelagu Spratly (Mischief Reef), dotychczas uważaną za filipińską. Powiązania z USA, presja chińska i potrzeby walki z islamskimi separatystami z południa kraju, doprowadziły do ponownego zacieśnienia współpracy wojskowej  z USA,  w  2014r. podpisano Wzmocnione porozumienie o współpracy obronnej ( EDCA).Porozumienie stwarzało m.in. możliwości zwiększonej amerykańskiej obecności wojskowej i wykorzystania baz filipińskich ( w tym dawnych baz amerykańskich) do różnych operacji wojskowych. Słabą stroną tych porozumień był fakt, że strona amerykańska nie deklarowała się jednoznacznie w sprawie obrony wszystkich terytoriów filipińskich  przed presją Chin.

W maju 2016r. prezydentem Filipin został Rodrigo Duterte,  wieloletni mer miasta Davao, drugiego pod względem liczby mieszkańców po Manili. Duterte podjął kolejną próbę większego zrównoważenia polityki zagranicznej i zmiany polityki wewnętrznej. Przyniosła ona pewne ograniczone efekty, zwłaszcza w polityce wewnętrznej: ograniczono tendencje separatystyczne ludności muzułmańskiej i wciągnięto ją w normalne funkcjonowanie kraju, radykalne grupy islamskie zostały rozbite, ograniczono znacznie działalność gangów narkotykowych, utrzymała się  dynamika rozwoju gospodarczego, przystąpiono  do modernizacji podstawowej infrastruktury. W polityce zagranicznej niewątpliwie wzrosło znaczenie Filipin w regionie, rozszerzono stosunki z Chinami, które   stały się głównym partnerem gospodarczym, nie udało się jednak  uniezależnienie od Stanów Zjednoczonych, związki wojska i klanów oligarchicznych z Waszyngtonem były zbyt silne, a zagrożenie (faktyczne i pozorne) ze strony ekspansji chińskiej zbyt duże, udało się tylko zmodyfikować umowę VFA w kierunku większego  zrównoważenia praw partnerów (odpowiedzialność za szkody ekologiczne, w określonych warunkach odpowiedzialność przed sądami filipińskimi).

Od 30 czerwca 2022r. prezydentem filipin jest Ferdynand „Bongbong” Marcos jr., syn dyktatora F.Marcosa seniora. Jaki charakter  przybiera polityka zagraniczna nowego rządu, w jakim kierunku ten kraj zmierza? Informacje na ten temat przedstawi dr Mateusz Chatys, znawca tej problematyki i całego regionu Azji Południowo – Wschodniej.

Opr. Krzysztof Szumski

Ambasador 

Wstęp Ambasadora Krzysztofa Szumskiego

Witam serdecznie wszystkich uczestników naszego tradycyjnego spotkania w Bibliotece na Koszykowej, w formule on line. Spotkanie jak zwykle poświęcone jest problematyce azjatyckiej. Dzisiejszy temat to „Tajlandia. Nowe i stare dylematy po wyborach”. Ten ciekawy temat przedstawi pan profesor Michał Lubina, który pracuje w Instytucie Bliskiego i Dalekiego Wschodu Uniwersytetu Jagiellońskiego, znakomity znawca Tajlandii. Mówię to z przekonaniem, bo sam spędziłem w tym kraju ponad 4 lata jako ambasador.

Na wstępie troszkę dłuższe niż tradycyjnie wprowadzenie. Dla mieszkańców Polski Tajlandia to Kraina Uśmiechu, znana jako prawdziwy raj dla turystów ( przed pandemią covid znacznie ponad 35,5 mln rocznie). Od lat była uważana za kraj dynamicznie się rozwijający i zaangażowany we wszechstronną współpracę międzynarodową oraz integrację w Azji Południowo – Wschodniej. Tej dobrej opinii nie popsuły częste zamachy stanu dokonywane przez siły zbrojne. Ostatni, kiedy wojsko sprawowało bezpośrednią władzę od około połowy 2014 roku do połowy 2019, nadal ma znaczący wpływ na sytuację w kraju.

Tajlandia, dawniej Syjam, to kraj z wielowiekową wspaniałą historią, tradycją i kulturą. W XIX wieku był jednym z nielicznych państw Azji, którym udało się utrzymać niepodległość pomimo brutalnej ekspansji zachodnich mocarstw kolonialnych. Zawdzięczał to mądrej polityce dwu władców Ramy IV (Mongut) panującego w latach 1851 – 1868 i Ramy V (Chulalongkorn) w latach 1868 – 1910.Obydwaj kosztem ustępstw (również terytorialnych) i upokorzeń, zwłaszcza wobec Wielkiej Brytanii i Francji, utrzymali niezawisłość i spójność zasadniczej części królestwa, a równocześnie intensywnie modernizowali jego struktury, gospodarkę i armię. Chulalongkorn jako następca tronu, doskonale poznał układ sił na świecie m.in. odwiedzając dwukrotnie Europę. W czasie jednej z podróży, w drodze z państw zachodnioeuropejskich do Rosji zatrzymał się w Warszawie, wchodzącej wówczas w skład imperium rosyjskiego i zapoznał się z zabytkami i historią Polski.

Po wybuchu I wojny światowej panujący od niedawna król Rama VI (Vajiravudh) początkowo deklarował neutralność. Pod koniec wojny, szczególnie w związku z przystąpieniem do niej Stanów Zjednoczonych, Syjam w lipcu 1917 przystąpił do wojny po stronie Aliantów pod hasłem obrony praw i wolności mniejszych krajów. W ostatnim roku wojny (czerwiec) we Francji wylądował niewielki tajski korpus ekspedycyjny, który uczestniczył w końcowej fazie wojny.

Syjam uczestniczył też w konferencji pokojowej w Wersalu jako jedno z państw zwycięskich, i choć nie odegrał większej roli, umocnił swoją pozycję międzynarodową, co pozwoliło później zakończyć nierównoprawne traktaty narzucone przez państwa zachodnie w XIX wieku. Syjam wszedł także w skład Ligi Narodów.

W przededniu II wojny światowej, faktycznym władcą Syjamu był premier Luang Phibunsongkhram (formalnie rządy sprawowała Rada Regencyjna, monarcha był niepełnoletni).Z zainteresowaniem obserwował rządy autorytarne w Niemczech, Włoszech i Japonii. W 1939 roku doprowadził do zmiany nazwy państwa na Tajlandię co miało oznaczać, że kraj należy do jego mieszkańców - Tajów. Początkowe porażki państw zachodnich, zwłaszcza Francji, pozwoliły Phibunowi na odzyskanie pewnych terenów zabranych w XIX wieku. Wobec odmowy Brytyjczyków pomocy wojskowej, Tajlandia po jednodniowym oporze (8 grudnia 1941), zezwoliła wojskom japońskim na przemarsz w kierunku terenów kontrolowanych przez Brytyjczyków, 21 grudnia 1941 Tajlandia i Japonia podpisały układ sojuszniczy, a 25 stycznia 1942 Tajlandia wypowiedziała wojnę W. Brytanii i Stanom Zjednoczonym.

Szef tajskiej placówki w Waszyngtonie, minister Seni Pramoj (spokrewniony z rodziną królewską) odmówił przekazania rządowi USA noty wypowiadającej wojnę „jako nielegalnej i niereprezentującej woli narodu tajskiego”. Niedługo później Seni Pramoj zaczął organizować z Tajów przebywających w USA (głównie studentów), w ścisłej współpracy ze służbami amerykańskimi, ruch tzw. Wolnych Tajów, który miał uczestniczyć w wyzwoleniu Tajlandii spod wpływów japońskich. Z czasem Wolni Tajowie stali się bardzo użyteczni dla USA prowadząc działalność wywiadowczą i dywersyjną. W Bangkoku jeden z członków Rady Regencyjnej Pridi Panomyong nawiązał tajny kontakt z Wolnymi Tajami i przystąpił do organizowania konspiracji antyjapońskiej. Za pośrednictwem Seni Pramoja, Pridi nawiązał też kontakt z USA. Tajowie przedstawili Amerykanom stanowisko, że weszli do wojny pod przymusem Japończyków, wojska tajskie nie prowadziły bezpośrednich operacji przeciwko aliantom, Seni nie przekazał noty wypowiadającej wojnę, a Pridi jedyny żyjący wówczas członek Rady Regencyjnej nie podpisał decyzji o wypowiedzeniu wojny USA. Argumentacja tajska, ale przede wszystkim rosnące interesy USA w regionie, spowodowały, że rząd USA stal się zdecydowanym obrońcą Tajlandii, która po zakończeniu działań wojennych i pełnym zwrocie W. Brytanii i Francji terenów zajętych dzięki Japończykom, została przyjęta w grudniu 1946 do ONZ. Po II wojnie światowej Tajlandia znalazła się praktycznie w sytuacji pełnej

zależności od polityki amerykańskiej, a USA stały się głównym rozgrywającym w Azji, zresztą kosztem mocarstw europejskich.

W okresie tzw. drugiej wojny wietnamskiej w 1964 roku pojawiły się w Tajlandii regularne jednostki amerykańskie (siły lądowe i lotnictwo).W szczytowym okresie w roku 1969 ich liczebność wzrosła do 45 tys. żołnierzy. Ocenia się, że ¾ bomb zrzuconych na Wietnam i Laos, pochodziło z nalotów z baz w Tajlandii. W Wietnamie Płd. walczyły tajskie oddziały regularne a w Laosie tajscy najemnicy. Tajlandia stała się głównym zapleczem frontowym dla wojsk amerykańskich walczących w Wietnamie. Miało to pozytywny wpływ na rozwój gospodarczy (PKB rósł średnio o 7% rocznie). Dzięki amerykańskim funduszom rozbudowano sieć transportową, postawiono na b. wysokim poziomie także służbę zdrowia, która leczyła rannych żołnierzy amerykańskich z Wietnamu. Nastąpił też dynamiczny rozwój turystyki, z czego korzystali zarówno przedstawiciele sił zbrojnych jaki i różnych agencji pomocniczych wojsk amerykańskich i ich sojuszników. Były też zjawiska negatywne , bo w Bangkoku i okolicach liczbę „dam lekkich obyczajów” oceniano na ok.300 tysięcy. Daje to trochę do myślenia naszym entuzjastom pobytu obcych wojsk.

W styczniu 1973 w Paryżu Amerykanie, bez konsultacji z sojusznikami, zawarli porozumienie o całkowitym opuszczeniu Wietnamu. Dla Tajów było oczywiste, że USA wojnę przegrały, a południowowietnamskiego sojusznika zostawiają swojemu losowi. Potwierdziło to zdobycie Sajgonu w kwietniu 1975 roku. Rozczarowanie, a właściwie wstrząs, stanowiskiem Waszyngtonu był w Bangkoku olbrzymi. Elity kierownicze Tajlandii szybko przeanalizowały sytuację i określiły nowe zasady polityki zagranicznej. Miała to być polityka:1. otwarta i wielokierunkowa, nastawiona na współpracę ze wszystkimi partnerami, 2. Szczególnie ważna miała być rola regionalizmu, w tym niedawno powołanej ASEAN (inicjatywa Tajlandii i Singapuru),3.Silnie miała być akcentowana polityka równowagi i równego dystansu wobec wielkich graczy politycznych. Pierwszym efektem nowej polityki było nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ChRL w 1975 roku.

Dramatyczny kryzys finansowy jaki wybuchł w Tajlandii i Malezji w lipcu 1997 roku, i który rozprzestrzenił się na całą Azje Wschodnią, wywołany działaniami międzynarodowych, głównie amerykańskich spekulantów, tylko umocnił nowy kurs polityki tajskiej. Zachód nie udzielił wtedy Azji pomocy, poza doradztwem kilku ekspertów europejskich, co zostało zapamiętane. Przeciwieństwem do

tego była postawa Chin, które udzieliły dużej pomocy, i co przyniosło im istotny wzrost popularności i znaczenia w regionie.

Dziś Tajlandia jest nadal ważnym sojusznikiem USA i ma z nimi rozwiniętą wszechstronną współpracę , ale równocześnie to Chiny są najważniejszym partnerem gospodarczym, Chińczycy stanowią największą grupę turystów, a od kilku lat są również jednym z ważniejszych dostawców uzbrojenia. Tajlandia stała się terenem zajadłej rywalizacji USA i Chin, a Bangkok zgodnie z tradycją prowadzi nadal zręczną i ostrożną politykę lawirowania między obu supermocarstwami.

W świetle powyższego niedawne wybory parlamentarne w Tajlandii nabierają szczególnego znaczenia.

Proszę pana profesora Michała Lubinę o przedstawienie naszego tematu.

Krzysztof Szumski

Ambasador